طرحواره اطاعت یا تله اطاعت چیست؟

طرحواره اطاعت که از آن تحت عنوان تله اطاعت هم نام می بریم ویژه افرادی است که اجازه می دهند دیگران بر آنها مسلط شوند. آنها به دلیل ترسی که از رها شدن دارند، ترس از منابع قدرت، ترس از تایید نشدن و یا امکان قرار گرفتن در موقعیت های چالش برانگیز دست به دامن اطاعت می شوند. خودشان را نمی بینند؛ زیر پا می گذارند و استنباط شان این است که از جانب دیگران درک نمی شوند.  و یا اینکه نیازها و انتظارات و احساساتشان برای آنها ارزشی ندارد. در طرحواره درمانی کسانی که در طرحواره اطاعت گرفتار هستند از یک طرف درگیر خودخوری شدید می‌شوند؛ یعنی احساسات خود مخصوصاً خشم را درون ریزی می کنند و از طرف دیگر نیازها و تمایلات خود را زیر پا گذاشته و تمام وقت انرژی شان را صرف برآورده کردن نیازهای اطرافیان می نمایند.

این طرحواره بسیار شبیه طرحواره ایثار است؛ با این تفاوت که پایه اصلی طرحواره اطاعت مبتنی بر ترس از تلافی کردن دیگران است. اما پایه اساسی طرحواره ایثار این است که آن ها باور دارند که حق بیان و یا اعمال نیازها و انتظارات و احساسات شخصی خود را ندارند. طرحواره معیارهای سختگیرانه و طرحواره بازداری هیجانی نیز از این قانون تبعیت می کنند.

سبک مقابله ای آنها معمولاً تسلیم است. یعنی تسلیم افراد و شرایط موجود می شوند. آنها می ترسند که اگر نیازهای خود را عنوان کنند مورد بی مهری، انتقاد، تحقیر و تهدید اطرافیان قرار می‌گیرند. هدف طرحواره درمانی در طرحواره اطاعت این است که مراجعین بیاموزند که حق دارند نیازها و احساسات خود را به شیوه ای کارآمد و سازگار عنوان کنند. بتوانند دست از خودخوری، رفتارهای پرخاشگرانه منفعلانه و مخرب بردارند. ابراز وجود و قاطعیت را در مسیر اصلی زندگی خود قرار دهند و خودشان را آنطور که هستند بپذیرند.

آیا من طرحواره اطاعت دارم؟

نه گفتن به خواسته‌ها و نیاز‌های دیگران چقدر می‌تواند برای شما سخت و دشوار باشد؟ همیشه در صدد درک حال دیگران و مراقبت از آن‌ها هستید اما می‌دانید که حال خودتان آنقدری خوب نیست که دلتان بخواهد برای دیگران وقت بگذارید. دیگران تبدیل به بخشی از زندگی روزانه ما شده‌اند. تلاشمان همیشه بر این بوده که با رفع نیاز‌های آن‌ها بتوانیم رضایت‌مندی‌شان را از خودمان بدست آوریم و یا خشم و غضب‌شان را از خودمان دور کنیم. ترسی وجود دارد که مانع از این می‌شود، خواسته‌ها و اهداف خودمان را به خواسته‌های دیگران اولویت بدهیم.

آیا طرحواره اطاعت یا تله اطاعت به این معنا است که من بردۀ دیگران هستم؟ دیگران اجازه دارند هرگونه درخواستی از من داشته باشند؟ آیا من موجودی بی‌ارزش هستم که دیگران از من سواستفاده می‌کنند بگذارید با بیان شرح‌حال فردی که دارای طرحواره اطاعت است، از جنبه‌های مختلف این تله آگاه شویم. ممکن است خودتان را و یا اطرافیان‌تان را در این شرح‌حال بیابید که باعث آگاهی بیشتر به الگو‌های رفتاری خودتان شود.

یک شرح‌حال در طرحواره اطاعت

مردی ۳۲ ساله به‌دلیل افسردگی شدید و ناکارآمدی طولانی مدت‌اش در شغل و مسائل کاری به کلینیک مراجعه کرده بود. طبق‌ صحبت‌های اولیه متوجه این موضوع شدم که مرد علاوه‌بر مشکلاتش در زمینۀ کاری، مشکلات عاطفی‌ زیادی با همسر خود در زندگی مشنرکش هم دارد. ناکارآمدی‌هایی که در محیط شغلی از آن‌ها صحبت می‌کرد رابطۀ مستقیمی با مشکلات عاطفی‌اش در خانه داشت. مجموعۀ این‌ها باعث بوجود آمدن اضطراب، افسردگی و انفعال در برابر مشکلات در او شده بود.

این فرد مشکلاتش را اینگونه شرح داد: من مشکلات درونیِ زیادی را به دوش می‌کشم. همسرم هیچ درکی از وضعیت من ندارد. محیط کاری من بشدت آشفته است و هر لحظه احساس می‌کنم قرار است اخراج شوم. احساس می‌کنم لجام زندگی از دست من خارج شده است. کسی به نیازها و خواسته‌های من اهمیت نمی‌دهد. کارفرما هرچه می‌گوید من اطاعت می‌کنم. به خواسته‌های دیگران «نه» نمی‌ گویم و همیشه در صدد آن بوده‌ام که چهره‌ای مثبت از خود برای دیگران بسازم. اما همه‌چیز برعکس شده است. این مهربانی کمانه کرده است و به من آسیب می‌زند. من می‌دانم درونم چه خبر است؛ دلم چه می‌خواهد؟! اما گویا یک ترس لعنتی همیشه مانع از این می‌شود که بتوانم برای خودم باشم‌. نمی‌دانم از چی می‌ترسم.

تحلیل شرح‌ حال: طرحواره اطاعت یکی از پیچیده‌ترین تله‌های ذهنی است که ممکن است با طرحواره‌ ایثار و طرحواره تاییدطلبی اشتباه گرفته شود. نکته‌ای که در این طرحواره وجود دارد این است که فرد نه بدنبال تاییدطلبیِ التماس‌گونه است و نه به دنبال فداکاریِ بی‌چون و چرا. مرد در صحبت‌هایش از یک خودآگاهی به نیازها و خواسته‌هایش صحبت می‌کند که به تفسیر خودش ترسی وجود دارد که مانع دسترسی او به احقاق آن‌ها می‌شود. فرق طرحواره اطاعت با دیگر طرحواره‌ها همین است. شما آگاهانه خواسته‌های دیگران را بر خواسته‌های خودتان ترجیح می‌دهید.

دلایل ایجاد طرحواره

۱. احساس رضایتمندی از چهره مثبتی که برای خودتان می‌سازید.
۲. خودتان و نیاز‌های خودتان را در برابر دیگران بی‌ارزش و بیهوده‌ قلمداد می‌کنید.
۳. ترس از طردشدگی و از دست‌دادن دیگران در صورت نه گفتن به خواسته‌هایشان.
۴. ترس از خشم و غضب دیگران اگر از آن‌ها اطاعت نکنید.
۵. اطاعت کردن از دیگران باعث می‌شود آن‌ها من را دوست داشته باشند‌.
۶. اگر آن‌طوری که بقیه می‌خواهند باشم، رفتار کنم، در جمع آن‌ها پذیرفته خواهم شد و رابطه صمیمی و خوبی با من برقرار می‌کنند.
۷. اگر مخالفت کنم ناراحت می شوند و من نمی خواهم آزاری حتی به یه مورچه برسونم.

نکتۀ دیگری که در مورد شرح حال این مراجع وجود دارد، رابطۀ نامطلوب او با همسرش است. طرحواره اطاعت می‌تواند دو بعد صفر و صد داشته باشد. فرد همواره بر خلاف میل درونی‌اش که به دلایل آن اشاره شد خود را وقف دیگران می‌کند یا در او این ذهنیت وجود دارد که دیگران می‌خواهند بر من تسلط داشته باشند و از من به عنوان یک برده سواستفاده کنند. در نوع دوم فرد دارای این طرحواره همیشه از هرگونه دستوری اجتناب و فرار می‌کند و آن را یک نوع سلطه‌گری قلمداد می‌کند. در شرح‌حال این فرد می‌توان این برداشت را داشت که فرد در محیط بیرون از خانه (در محیط شغلی) از دیگران اطاعت می‌کند و در محیط خانه (رابطه با همسر، خانواده، دوستان ) هرگونه اطاعت را یک نوع سلطه‌گری قلمداد می‌کند.

ریشه‌یابی طرحواره اطاعت

متوجه هستید که این موارد همگی گذاره‌های ذهنی نادرستی هستند که ریشه در کودکی و نوع تعامل خانواده و محیط با کودک دارد. خانواده‌های سخت‌گیری که نوع روابط آن‌ها با کودک خشک و سرد است و نوع ابراز عشق در آن‌ها داد و ستدی است (این‌کار را آن‌طور که می‌خواهم انجام بده تا دوستت داشته باشم) می‌تواند باعث بوجود آمدن همچین تله‌های ذهنی شود. همچنین در طرحواره وابستگی بی کفایتی یا من نمی توانم نیز به این مسئله پرداخته شده است. کودک در ارتباط با خانواده می‌تواند با این مسائل مواجه شود:

۱. آنطور که پدر و مادر من می‌خواهند باید باشم اگر نباشم تنبیه خواهم شد و آن‌ها از من عصبانی خواهند شد.

۲. پدر و مادر من افراد مهربانی هستند که همیشه قصد دارند به دیگران کمک کنند من هم باید مانند آن‌ها باشم.
۳. خانواده من مشکلاتی زیادی را تحمل می‌کنند من باید مراقب آن‌ها باشم و مشکلات مالی و عاطفی خانواده را درک کنم و با خواسته های خودم به آن‌ها فشار نیاورم.
۴. من باید همیشه مراقب گفتار و اعمال خودم باشم تا به دیگران آسیب نزنم و آن‌ها را ناراحت نکنم.
۵. نمی‌دانم چرا خانواده‌ام همیشه من را محدود به خواسته‌های خودشان می‌کنند. این موضوع من را بشدت عصبانی می‌کند.
۶. من هیچ‌وقت به خواسته‌های خانواده‌ام اهمیت نخواهم داد آن‌ها همیشه از من سواستفاده می‌کنند.

درمان طرحواره اطاعت

افراد دارای طرحواره اطاعت برای درمان تله اطاعت باید به یک عزت‌نفس درونی که از استقلال احساسی سرچشمه می‌گیرد برسند. بیان احساسات من منجر به فاجعه نخواهد شد. همان‌قدر که دیگران ارزشمند هستند من هم ارزشمند هستم و تا زمانی که نیازهای من برطرف نشود و حال من خوب نباشد نمی‌توانم به دیگران کمک کنم. من هم می‌توانم از دیگران کمک بخواهم. باید حقوقم را بشناسم و از آنها دفاع کنم.

در اتاق درمان طرحواره درمانی و در کارگاه شارژاعصاب مهارت‌هایی مانند: نه گفتن و قاطعیت، بروز درست خشم و مدیریت آن، افزایش اعتمادبنفس، ابراز احساسات، برنامه‌ریزی روزانه، تعیین اهداف بلندمدت و کوتاه مدت و هر‌گونه مهارت فردی که باعث ارتباط و تعامل فرد با نیاز و خواسته‌های خودش است آموزش داده می‌شود. مازیار جلوه روانشناس بالینی، طرحواره درمانگر و متخصص طرحواره درمانی