مسئولیت پذیری چیست؟

مسئولیت پذیری (Responsibility) یکی از نیازهای هیجانی در طرحواره درمانی و از شاخه های دلبستگی ایمن محسوب می شود. مبالغه نیست اگر ادعا کنم که رشد، پیشرفت، امنیت و خودشکوفایی در کلیه روابط وابسته به این صفت روانشناسی است. و طبیعتا شکست، اهمال، تنهایی، انواع مختلف اختلالات روان تنی و روانپزشکی و همچنین بی نظمی در سبک زندگی ماحصل بی مسئولیتی است. اما همانطور که در مقاله های طرحواره درمانی مطالعه کرده اید برآورده شدن کمتر و بیشتر از حد در شکل گیری باورهای سالم کودکان اختلال ایجاد می کند.

در اینصورت به زبان درمان شناختی رفتاری (CBT) فرد درگیر خطاهای شناختی “باید و نباید” و ” تفکر دوقطبی” خواهد شد. و البته طرحواره معیارهای سخت گیرانه به زبان طرحواره ها. بنابراین چارچوب، تعهد، پاسخگو بودن به نیازهای خود و دیگران و پایبندی به آنها در فرد مسئولیت پذیر ضامن کیفیت روابط است. اگر بخواهیم ساده تر به این مفهوم نگاه کنیم، می توان گفت مسئولیت یک تکلیف روانشناختی است که در روابط مختلف بر دوش ما قرار گرفته است. پس شانه خالی کردن از آنها به سست شدن امنیت روانی منجر خواهد شد. این مسئله موضوعی است که افراد مسئولیت پذیر مخصوصا کسانی که رواندرمانی گرفته اند توجه ویژه به آن دارند.

اهمیت مسئولیت پذیری در زندگی

مسئولیت پذیری در زندگی مستلزم صرف انرژی روانی، مالی، زمانی و جسمانی است. نظر به اینکه این صفت روانشناختی رابطه مستقیم با عزت نفس و اعتماد بنفس دارد اجازه بدید که توضیح کوتاهی در این مورد داشته باشیم. اعتماد بنفس به معنی اعتماد و اطمینان به توانایی های خود به نحوی است که منجر به موفقیت در انجام امور شود. بنابراین افراد مسئولیت پذیری که اعتماد بنفس بالایی دارند، خیلی بهتر می توانند مسئولیت انجام یک فعالیت را بپذیرند. و با چالش های آن مبارزه کنند. انواع مسئولیت پذیری با توجه به میزان اعتماد به توانمندی ها و خود ارزشمندی در طرحواره درمانی در نیاز دلبستگی ایمن و نیاز خودمختاری (اولین و دومین نیاز هیجانی) بسیار مهم است.

اگرچه مسئولیت پذیری شرط لازم برای کیفیت زندگی بالاست، اما افراط و تفریط در آن منجر به کاهش رضایت از زندگی می شود. اگر شخص یک انتظار غیر واقع بینانه از توانایی های خود داشته باشد، نشان دهنده فعال بود طرحواره معیارهای سختگیرانه است. این افراد وظیفه شناس، چارچوب مدار، برنامه ریز، منظم و خوش قول هستند. اما در کنار آن سخت گیر، وسواسی، کنترل گر و سرزنش گر هم هستند. معمولا کوچکترین نقص یا انتقادی، با خود تخریبی و سرزنش خود نیز همراه است.

ویژگی های مهم یک فرد مسئولیت پذیر

فرد مسئولیت پذیر از نگاه غیر طرحواره ای (یعنی در صورتی که طرحواره فعال نداشته باشد)، در حالت تعادل قرار دارد. به این معنی که در کنار دارا بودن ویژگی های مثبت مذکور عزت نفس بالایی دارند. خودشان را دوست دارند. به توانمندی ها و نقاط ضعف خود آگاه هستند. و خود را انسان ارزشمندی می بینند. بنابراین می توانند این ارزش و احترام را برای دیگران هم در نظر بگیرند. با این توضیح حتما معنی عزت نفس را متوجه شده اید. بنابراین مسئولیت پذیری افراطی وجود ندارد. انتقاد، شکست، نقص و اشتباه خود یا دیگران با سرزنش همراه نیست. باور های غلط مدیریت می شوند.

احساسات پذیرفته شده و فرد به دنبال راه حل است. این ویژگی شخصیتی به کمال گرایی کارامد مثبت یا سازگار معروف است. در مقابل مسئولیت پذیری افراطی تحت عنوان کمال گرایی ناکارآمد، ناسازگار و منفی شناخته می شود. در نظر آنان همه کارها از شروع تا پایان باید و باید به بهترین شکل ممکن انجام شود. موفقیت و رضایت در کار فقط در صورتی معنا دارد که تمام و کمال و بدون ذره ای نقص انجام شود. بنابراین عجله در حصول بهترین نتیجه با استرس بالا همراه بوده و روی سلامت روانی و جسمانی خود و اطرافیان موثر است.

درمان بی مسئولیتی و ریشه اصلی آن

درمان بی مسئولیتی در رویکردهای عمیقی همچون طرحواره درمانی متفاوت از بقیه است. طرحواره درمانگران معتقد هستند که صرف بکارگیری تکنیک ها نه تنها منجر به مسئولیت پذیری در زندگی نمی شود بلکه چالش ها با شدت بیشتری عود خواهند کرد. بنابراین درمان آن معمولا با اصلاح باورهای فرد مرتبط است. عده ای از افراد در فرایند دستیابی به اهداف، دست از تلاش بر می دارند. آنان با کوچکترین نارضایتی بیرونی یا درونی از این شاخه به آن شاخه می پرند. آرامش خود را وابسته به موفقیت های بعدی می دانند.

درمان بی مسئولیتی در تجزیه و تحلیل نیاز دلبستگی ایمن و خودمختاری نهفته است. از نگاه طرحواره ای افراد به دلیل کمال گرایی، سرزنش گری یا مقایسه والدین در کودکی عزت نفس پایینی دارند. معمولا ترس از نتوانستن آنان را در دام کمال گرایی می اندازد. کمال گرایی ناکارآمد در نهایت به بی مسئولیتی می رسد. صفتی که در زبان عامیانه به اهمال کاری معروف است. افراد اهمال کار استرس بالایی دارند و درگیر خود سرزنشی هستند. با بررسی این جملات شما هم مثل من به این نتیجه می رسید که درمان بی مسئولیتی به درمان طرحواره نقص شرم می انجامد. طرحواره ای که مستقیما باور بی ارزشی و ناتوانی فرد را هدف قرار می دهد.

انواع مسئولیت پذیری چیست؟

انواع مسئولیت پذیری با توجه به توضیحات قبلی به شکل زیر قابل تقسیم هستند:

• مسئولیت پذیری افراطی (کمالگرایی ناکارآمد یا طرحواره معیارهای سخت گیرانه)
• بی مسئولیتی (اهمال کاری یا طرحواره خویشتن داری خود انضباطی ناکافی)
• مسئولیت پذیری سالم یا متعادل

مثال برای مسئولیت پذیری افراطی: دوستی مدعی است که اگر کنکور قبول شوم، هیچ آرزویی ندارم. چنانچه در دوران دانشجویی از اوضاع و احوال او خبر بگیرید به احتمال زیاد می گوید: این روزها کارشناسی ارزشی ندارد. شرط پیشرفت ارشد است. چنین افرادی در هیچ شرایطی راضی نیستند. و این “اگر ها” دائما تکرار می شود. مشاوره فردی به این گروه کمک می کند تا بتوانند در کنار اهداف از مسیر هم لذت ببرند.

گروه دوم شامل افرادی است که از سخت گیری گاه و بیگاه خود خسته اند. این افراد هر از چندگاهی با یک برنامه سفت و محکم مثلا شروع به ورزش می کنند. اما آنقدر برنامه ورزشی و غذایی سختی را انتخاب کرده اند که پس از مدتی آن را رها می کنند. سومین گروه شامل افرد مسئولیت پذیری است که رضایت و آرامش درونی دارند. در عین حال هدفمند و برنامه ریز هستند. آنان آگاهانه ارتباط بالغانه ای با خود و اطرافیان برقرار می کنند.

احساس مسئولیت افراطی در برابر دیگران

مسئولیت پذیری افراطی در قبال دیگران انتظارات را بالا خواهد برد. اگر لطفی می کنید تکرار آن وظیفه شما خواهد شد. شاید تصمیماتی بگیرید که به راحتی نمی توان از آنها شانه خالی کرد. خود را فدای دیگران می کنید. اگر بدون تجزیه تحلیل، فقط به فکر انجام کار و نتیجه عمل باشید، دیر یا زود متحمل یک فشار روانی بالا می شوید. فشاری که به طرق مختلف خود را نمایان می کند. عده ای مبتلا به بیماری های Psychosomatic (روان تنی ) می شوند. بیماری هایی که منشاء روانی دارند. مانند میگرن یا رماتیسم.

یک طرحواره درمانگر احتمالا نام این طرحواره را در کنار معیارهای سخت گیرانه طرحواره ایثار نام گذاری می کند. در این طرحواره مسئولیت پذیری افراطی رنگ و بوی از خودگذشتگی به خود خواهد گرفت. این افراد به بهترین و ایده آل ترین شکل ممکن سرویس می دهند. معمولا خود را فدای آرامش دیگران می کنند. با کوچکترین توجهی به خود مانند مسافرت رفتن یا پول خرج کردن احساس گناه می کنند. نه گفتن و همچنین ابراز احساسات برایشان دشوار است. مخصوصا احساسات منفی. احتمالا شما هم متوجه می شوید که مسئولیت پذیری در این حد منجر به سوء استفاده دیگران از آنان می شود.